Η εξάρτηση από τον τζόγο
Της Έλενας Ζαρούνα*
Κάθε μορφής εξάρτηση έχει συντριπτικές συνέπειες για το άτομο και το κοινωνικό του περιβάλλον. Κανένας δεν οδηγείται στην εξάρτηση από τη μια μέρα στην άλλη. Η ανάπτυξη εξάρτησης είναι μια διαδικασία που εξελίσσεται σταδιακά ξεκινώντας από τον πειραματισμό, οδεύοντας στην περιστασιακή χρήση, την κατάχρηση και τέλος την εξάρτηση. Βεβαίως, η εξάρτηση δεν προκαλείται μόνο από ουσίες, αλλά και από συμπεριφορές. Ο τζόγος ανήκει πια, σύμφωνα με την την 5η έκδοση του διαγνωστικού και στατιστικού εγχειριδίου ψυχικών διαταραχών του Αμερικανικού Συνδέσμου Ψυχιάτρων, στις εξαρτήσεις, ενώ παλαιότερα κατατασσόταν στις διαταραχές ελέγχου παρορμήσεων.
Η ανάγκη για κατάταξη του τζόγου ανάμεσα στις εξαρτήσεις προέκυψε από τις ομοιότητες που παρατηρούνται τόσο στον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η εξάρτηση, τις συνέπειές της, τη θεραπεία της, αλλά και το τι συμβαίνει σε επίπεδο εγκεφάλου. Έχει διαφανεί μέσα από σειρά ερευνών στον τομέα της νευροεπιστήμης ότι ο τζόγος επηρεάζει το ντοπαμινεργικό σύστημα αμοιβών του εγκεφάλου με ανάλογο τρόπο όπως οι εξαρτησιογόνες ουσίες.
Τζόγος και αλκοόλ
Το ποσοστό του πληθυσμού που φαίνεται να αντιμετωπίζει εξάρτηση από τον τζόγο σύμφωνα με πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα ανέρχεται στο 2,3% παγκοσμίως (Williams, Volberg & Stevens, 2012). Πολλές φορές, πέρα από την εξάρτηση στον τζόγο, κάποιο άτομο μπορεί να αντιμετωπίζει ταυτόχρονα και μια άλλη εξάρτηση, για παράδειγμα, εξάρτηση από το αλκοόλ, μια διαταραχή διάθεσης όπως κατάθλιψη ή άγχος.
Πώς, όμως, μπορεί να καταλάβει κάποιος ότι η ενασχόλησή του με τον τζόγο έχει πάψει να είναι κοινωνικής φύσεως και εξελίσσεται σε εξάρτηση; Όταν ένα άτομο παρουσιάζει επαναλαμβανόμενη ενασχόληση με τον τζόγο, η οποία του προκαλεί σημαντική βλάβη ή δυσφορία, ενδέχεται να αντιμετωπίζει εξάρτηση από τον τζόγο. Ενδεικτικές συμπεριφορές που θα πρέπει να μας ανησυχήσουν αν εμφανίζονται συστηματικά σε μια περίοδο ενός έτους είναι:
1)το άτομο να έχει την ανάγκη να στοιχηματίζει ολοένα και μεγαλύτερα ποσά, 2) να αισθάνεται δυσφορία και ενόχληση όταν προσπαθεί να ελαττώσει την ενασχόλησή του/της με τον τζόγο, 3) να έχει κάνει επαναλαμβανόμενες, ανεπιτυχείς προσπάθειες να ελαττώσει ή να διακόψει τον τζόγο, 4) να είναι απορροφημένο με τον τζόγο, 5) να στοιχηματίζει όταν νιώθει δυσφορία, 6) να επιστρέφει στον χώρο όπου βάζει στοιχήματα, για να στοιχηματίσει ξανά όταν χάσει, με στόχο να κερδίσει αυτά που έχασε (να ρεφάρει), 7) να λέει ψέματα για να καλύψει τον βαθμό στον οποίο εμπλέκεται με τον τζόγο, 8) να έχει θέσει σε κίνδυνο ή να έχασε μια σημαντική σχέση, τη δουλειά του/της ή μια εκπαιδευτική ευκαιρία εξαιτίας του τζόγου, 9) να εξαρτάται από άλλους για να τον/τη δανείσουν χρήματα, ώστε να ανακουφιστεί από δυσμενή οικονομική κατάσταση που του/της έχει προκληθεί από τον τζόγο.
Διάγνωση
Αν κάποιο άτομο παρουσιάζει τέσσσερα από τα πιο πάνω συμπτώματα, ενδεχομένως να αντιμετωπίζει εξάρτηση από τον τζόγο. Βεβαίως, η διάγνωση μπορεί να δοθεί μόνο από ειδικό, συνυπολογίζοντας πολλούς άλλους παράγοντες, όπως τη διάρκεια εκδήλωσης των συμπτωμάτων, το βαθμό δυσλειτουργίας που προκαλούν τα συμπτώματα, το οικογενειακό ιστορικό και τη συννοσηρότητα.
Τα άτομα που είναι εξαρτημένα στον τζόγο τείνουν να σκέφτονται συχνά με δυσλειτουργικούς τρόπους που ονομάζουμε γνωστικές διαστρεβλώσεις. Συχνά τα άτομα αυτά αισθάνονται σίγουρα ότι κατέχουν ένα σύστημα, με το οποίο μπορούν να προβλέψουν το αποτέλεσμα ενός γεγονότος, του οποίου η έκβαση είναι τυχαία. Επίσης, μπορεί να θυμούνται επιλεκτικά τις περιπτώσεις όπου κέρδισαν κάποιο στοίχημα αντί αυτές που έχασαν, με αποτέλεσμα να αγνοούν τις αρνητικές εμπειρίες και να υπερεκτιμούν τις θετικές. Άλλες φορές, τα άτομα που παρουσιάζουν εξάρτηση στον τζόγο μπορεί να πιστεύουν ότι οι πιθανότητες να κερδίσουν οι ίδιοι όταν στοιχηματίζουν είναι μεγαλύτερες από ό,τι αντικειμενικά είναι.
Τέλος, όταν στοιχηματίζει κάποιος άλλος, τα εξαρτημένα από τον τζόγο άτομα μπορεί να έχουν μια πολύ καλή αντίληψη για τις πιθανότητες επιτυχίας ή αποτυχίας, αλλά στο ίδιο παιχνίδι όταν στοιχηματίζουν οι ίδιοι/ες να μην σκέφτονται με βάση τη λογική. Επίσης, εμπειρίες κατά τις οποίες έχασαν το στοίχημα με μικρή διαφορά, μπορεί να τους παραπέμπουν στο ότι κοντεύει η σειρά τους να κερδίσουν.
Θεραπεία
Η θεραπεία της εξάρτησης από τον τζόγο μοιάζει πολύ με τη θεραπεία των εξαρτήσεων γενικότερα. Όταν ένα άτομο εξαρτημένο στον τζόγο δοκιμάσει να διακόψει την ενασχόληση με τον τζόγο, πιθανόν να αντιμετωπίσει έντονη επιθυμία να στοιχηματίσει, δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων και φτωχό έλεγχο παρορμήσεων. Η θεραπεία αφορά κατ’ αρχήν μια ενδελεχή εξοικείωση με το φαινόμενο των εξαρτήσεων και ιδιαίτερα του τζόγου, δηλαδή αυτό που ονομάζουμε ψυχοεκπαίδευση. Έπειτα ο θεραπευτής δουλεύει στην ανάπτυξη ή ενίσχυση των κινήτρων για θεραπεία και προχωρεί, χρησιμοποιώντας τεχνικές της γνωσιοσυμπεριφορικής θεραπείας. Αναλόγως της κατάρτισής του και της θεωρητικής σχολής που ακολουθεί ο κάθε θεραπευτής, η θεραπεία ενδεχομένως να διαμορφωθεί αναλόγως.
Από την βιβλιογραφία διαφαίνεται ότι οι αποτελεσματικότερες θεραπευτικές παρεμβάσεις για τη θεραπεία της εξάρτησης από τον τζόγο είναι οι τεχνικές ανάπτυξης κινήτρων και η γνωσιοσυμπεριφορική θεραπεία (Korn & Saffer, 2004; Carlbring, Jonsson, Josephson & Forsberg, 2010)
Στη θεραπευτική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων είναι απαραίτητο το άτομο να επιθυμεί να λάβει θεραπεία για να μπορέσει να βοηθηθεί. Ένα από τα κυριότερα προβλήματα με το οποίο βρίσκονται αντιμέτωποι οι συγγενείς και οι φίλοι των εξαρτημένων ατόμων είναι η απροθυμία τους να αναγνωρίσουν το πρόβλημα. Στο μοντέλο των Prochaska & DiClemente (1983) διατυπώνονται κάποια στάδια, διαμέσου των οποίων περνούν οι άνθρωποι για να κάνουν κάποια σοβαρή αλλαγή στη ζωή τους.
Η μη αναγνώριση του προβλήματος είναι το πρώτο στάδιο στον κύκλο της αλλαγής, ενώ έπεται η αναγνώριση του προβλήματος, αλλά η απροθυμία να θελήσει το άτομο να κάνει κάτι γι’ αυτό. Το τρίτο στάδιο καλείται στάδιο προετοιμασίας για αλλαγή, ενώ το τέταρτο καλείται στάδιο δράσης (δηλαδή όλες εκείνες οι ενέργειες για αλλαγή της συμπεριφοράς). Όταν ένα άτομο καταφέρει να ολοκληρώσει και την δράση έπεται η συντήρηση της αλλαγής. Δυστυχώς, σε κάθε ένα στάδιο ή και μετά την ολοκλήρωση της επιθυμητής αλλαγής ελλοχεύει η υποτροπή.
Όταν ένα άτομο που αντιμετωπίζει εξάρτηση από τον τζόγο δεν αντιλαμβάνεται το πρόβλημά του, τότε η οικογένειά του και οι σημαντικοί άλλοι στη ζωή του μπορεί να αποταθούν για βοήθεια. Στόχος είναι είτε να ενημερωθούν πως μπορούν να κινητοποιήσουν το άτομο για να συμφωνήσει να προσέλθει σε θεραπεία ή να αποκτήσουν τέτοιες δεξιότητες, ώστε αλλάζοντάς τον τρόπο επικοινωνίας εντός της οικογένειας αλυσιδωτά να αλλάξει και κάτι στη συμπεριφορά του εξαρτημένου ατόμου προς την κατεύθυνση της ανάληψης ευθύνης για την συμπεριφορά του.
Στο πλαίσιο της θεραπείας, ο πελάτης και ο θεραπευτής θα εξετάσουν τη συχνότητα και τη φύση της συμπεριφοράς και τις συνθήκες, οι οποίες πυροδοτούν την επιθυμία για να στοιχηματίσει το άτομο. Έπειτα καταρτίζουν πλάνο διαχείρισης των συνθηκών αυτών και εναλλακτικών δραστηριοτήτων. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, πελάτης και θεραπευτής, εστιάζουν στα συναισθήματα που προηγούνται του στοιχήματος, αλλά και στις μετέπειτα συμπεριφορές που προκύπτουν. Επίσης, ο θεραπευτής θα επεξηγήσει στον πελάτη τις πιο συνηθισμένες γνωστικές διαστρεβλώσεις και μαζί θα εντοπίσουν πως ο τρόπος σκέψης του πελάτη μπορεί να είναι δυσλειτουργικός. Τελικά, αφού τύχει ενδελεχούς εξέτασης ο τρόπος σκέψης και πρόκλησης ως προς το αν η σκέψη είναι λογική ή όχι, ο πελάτης θα αντικαταστήσει με τη στήριξη του θεραπευτή τον δυσλειτουργικό τρόπο σκέψης με περισσότερο λειτουργικό και υγιή τρόπο σκέψης. Επίσης, στο πλαίσιο της θεραπείας θα εξεταστούν τα οικονομικά προβλήματα που ενδεχομένως αντιμετωπίζει ο πελάτης και θα ενθαρρυνθεί να αναλάβει δράση ώστε να τα διαχειριστεί.
Εμπιστοσύνη
Σε κάθε θεραπεία πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον θεραπευτή και τον πελάτη, αλλά και η συμβολή του υποστηρικτικού πλαισίου του πελάτη (π.χ. της οικογένειας). Είναι πολύ σημαντικό η οικογένεια να σταματήσει να διευκολύνει την εμπλοκή με τον τζόγο, προστατεύοντας το άτομο από τις συνέπειες των πράξεών του. Η οικογένεια ενθαρρύνεται να αφήσει το άτομο να αντιμετωπίσει τις συνέπειες των πράξεών του.
Συμπερασματικά, ο τζόγος αποτελεί μια μορφή εξάρτησης με εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες για το άτομο, την οικογένειά του αλλά και την κοινωνία ευρύτερα, η οποία μπορεί να τύχει αντιμετώπισης. Είναι σημαντικό τόσο τα άτομα όσο και οικοιγένειές τους να απευθύνονται όσο το δυνατό νωρίτερα για να δοθεί βοήθεια με καλά αποτελέσματα.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Carlbring, P., Jonsson, J., Josephson, H. & Forsberg, L. (2010). Motivational Interviewing versus cognitive behavioral group therapy in the treatment of problem and pathological gambling: a randomized controlled trial. Cognitive Behavioral Therapy, 39(2), 92-103.
Fortune, E. E. & Goodie, A. S. (2012). Cognitive Distortions as a Component and Treatment Focus of Pathological Gambling: A Review. Psychology of Addictive Behaviors, 26(2), 298-310.
Korn, D. A., & Shaffer, H. (2004). Practice Guidelines for Treating Gambling-related Problems. Massachusetts Department of Public Health.
Lorains, F. K, Cowlishaw, S, Thomas, S. A. (2011). Prevalence of comorbid disorders in problem and pathological gambling: systematic review and meta-analysis of population surveys. Addiction 106(3), 490-498.
Rennert, L., Denis, C., Peer, K., Lynch, K. G., Gelernter, J. & Kranzler, H. R. (2014). DSM-5 Gambling Disorder: Prevalence and Characteristics in a Substance Use Disorder Sample. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 22(1), 50-56.
Toneatto, T. & Ladouceur, R. (2003). Treatment of Pathological Gambling: A Critical Review of the Literature. Psychology of Addictive Behaviors, 17(4), 284-292.
Williams, R.J., Volberg, R.A.& Stevens, R.M.G. (2012). The Population Prevalence of Problem Gambling: Methodological Influences, Standardized Rates, Jurisdictional Differences, and Worldwide Trends. Report prepared for the Ontario Problem Gambling Research Centre and the Ontario Ministry of Health and Long Term Care. May 8, 2012.
*ΜΑ, Συμβουλευτική Ψυχολόγος